तीजको मौलिकता र आजको विकृति

निर्मला चौधरी

नेपालगन्ज, १० भदौं

नेपालको सांस्कृतिक र धार्मिक विविधतामा तीज पर्वको स्थान अद्वितीय छ। विशेष गरी हिन्दू धर्मावलम्बी नारीहरूको लागि तीज केवल चाड मात्र होइन—यो आत्मिक आस्था, पवित्र प्रेम, र संस्कारको प्रतीक हो। साउन महिनाको अन्त्यतिर वा भदौको सुरुवातमा मनाइने यो पर्व नारीहरूका लागि वर्षको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अवसरमध्ये एक हो।

धार्मिक परम्पराअनुसार, पार्वतीले भगवान शिवलाई वरको रूपमा पाउन अति कठिन तपस्या र व्रत गरेकी थिइन्। कथामा वर्णन भएअनुसार, उनले अन्न–जल त्यागेर शिवको ध्यानमा लीन भइ निरन्तर साधना गरिन्। अन्ततः शिव भगवान पार्वतीको दृढ भक्ति र समर्पणबाट प्रभावित भई वरका रूपमा स्वीकार गरे। यही स्मरणमा विवाहित महिलाहरू श्रीमानको दीर्घायु र वैवाहिक जीवनको सुखकामनाका लागि व्रत बस्ने गर्छन्, र अविवाहित युवतीहरूले असल वर पाउने आशामा यो व्रत राख्ने परम्परा चलिआएको छ।

तीजको मौलिकता यसको सरलता, धार्मिकता, र सामूहिकताको भावनामा लुकेको छ। यस पर्वको तयारी माइती घरबाट सुरु हुने प्रचलन छ। दिदीबहिनीहरू वर्षमा एकपटक भए पनि भेला भएर दार खाने दिन विशेष रूपमा मनाउँछन्। यस दिन सेलरोटी, माछा–मासु, दही, अचार, मिठाईजस्ता परिकार तयार पारिन्छन्। यस अवसरमा रमाइलो, हासो–ठट्टा, र आत्मीय कुराकानीको आदान–प्रदानले सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउँछ। मुख्य दिनमा महिलाहरू बिहानै नुहाएर रातो–हरियो लुगा, चुरा–पोते, र सुन–चाँदीका गरगहना लगाएर शिव–पार्वतीको मन्दिरमा पुग्छन्।

पूजा–आराधनापछि मौलिक लोकधुनमा आधारित गीत गाउने र सामूहिक नाचगान गर्ने चलन छ। यी गीतहरूमा महिला जीवनका सुख–दुःख, पीडा, समाजप्रतिको दृष्टिकोण, र कहिलेकाहीँ विद्रोही भावसम्म अभिव्यक्त हुन्छ। यसले महिलाहरूलाई आफ्ना भावनाहरू खुला रूपमा व्यक्त गर्ने एउटा दुर्लभ अवसर दिन्छ। तीज धार्मिक मात्र नभई सामाजिक दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण छ। यसले माइती र ससुरालीबीचको सम्बन्ध मजबुत बनाउँछ र महिला–महिलाबीचको एकता र सहयोगको भावनालाई बढाउँछ।

तर पछिल्ला वर्षहरूमा तीजको मौलिक स्वरूपमा तीव्र परिवर्तन आएको छ। परम्परागत भक्ति र मौलिक गीतको सट्टा अहिले अश्लील, भड्किला, र भावनाहीन गीतहरू बढी बज्न थालेका छन्। तडक–भडक, अत्यधिक मेकअप, र महँगो पहिरन प्रदर्शन गर्ने प्रवृत्ति हावी हुन थालेको छ।

कतिपय तीज पार्टीहरू व्यापारिक प्रदर्शन र ब्रान्ड प्रचारमा सीमित भएका छन्—जहाँ सांस्कृतिक भावनाभन्दा फेसन, फोटो–भिडियो, र सोशल मिडिया भाइरल हुने होड प्रमुख बन्छ। यसरी प्रतिस्पर्धात्मक र प्रदर्शनमुखी प्रवृत्तिले तीजको धार्मिकता र मौलिकता दुवैलाई कमजोर पार्ने खतरा बढेको छ।

दुबईलगायत खाडी मुलुकमा काम गर्ने नेपाली महिलाहरूका लागि तीज अझ विशेष र भावनात्मक पर्व हो। परिवार र मातृभूमिबाट टाढा हुँदा पनि उनीहरूले तीजलाई आत्मीयता र उत्सवकै रूपमा मनाउँछन्।

सामूहिक दर, मौलिक गीतमा नाचगान, मन्दिरमा पूजा, र आपसी भेटघाटले उनीहरूको मनमा रहेको नेपालीपन अझ प्रगाढ बनाउँछ। तर प्रवासमा पनि विकृति देखिन थालेका छन्। कतिपय कार्यक्रमहरूमा महँगो पहिरन, भड्किलो स्टेज शो, र भाइरल हुने प्रतिस्पर्धाले मौलिकता ओझेलमा पारिरहेको छ। यसरी बिस्तारै मौलिक गीत–संगीत र धार्मिक भावना बिर्सिँदै जाने डर रहन्छ। समय परिवर्तनशील छ। प्रविधि, आर्थिक अवस्था, र जीवनशैलीले चाडपर्वको स्वरूपमा परिवर्तन ल्याउनु स्वाभाविक हो। तर त्यो परिवर्तनले हाम्रो संस्कृतिको आत्मा क्षीण पार्नु हुँदैन। आधुनिकतासँगै मौलिकतालाई जोगाउने जिम्मेवारी हाम्रो हातमा छ। मौलिक लोकधुन, अर्थपूर्ण शब्द, र धार्मिक भावनायुक्त गीतलाई प्राथमिकता दिनु:

तडक–भडकभन्दा आत्मीयता, सरलता, र आस्थामा ध्यान दिनु,

नयाँ पुस्तालाई तीजको इतिहास र महत्वबारे शिक्षित बनाउनु,

स्वास्थ्य र वातावरणमैत्री तीज मनाउने बानी बसाल्नु,

प्रवासमा पनि मौलिक शैली र परम्परा जोगाउने सचेत प्रयास गर्नु,

तीज नारीहरूको आत्मबल, विश्वास, र सम्मानको पर्व हो। यसले महिलालाई भक्ति, प्रेम, र आत्मअभिव्यक्तिको अधिकार दिन्छ। तर आधुनिकताका नाममा मौलिकता गुम्न दिनु हाम्रो संस्कृतिका लागि गम्भीर क्षति हुनेछ।

हामीले चाहेको जस्तो रमाइलो गर्नुपर्छ—तर संस्कृति बिर्सिएर होइन, सम्हालेर। परम्परा र आधुनिकतालाई सन्तुलनमा राखेर तीजलाई भावी पुस्तामा गर्वका साथ हस्तान्तरण गरौं।